علم و هنر آینده پژوهی و آینده نگری

مرجع روش شناسی آینده پژوهی، جلد سوم، فصل 20، جعبه ابزار سناریو نگاری،                                                                        جروم سی. گلن، تئودور جی. گوردون        مترجم: ابوذر سیفی کلستان                                                                                                                          

طراحی سناریو؛ پیوند بین آینده و راهبرد

نویسندگان

ماتس لیندگرن

هانس باندهولد

تهران : مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی٬ موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی‏‫ ، ۱۳۹۰.‬

Scenario Planning
The link between future and strategy
Mats Lindgren
Hans Bandhold

در بحثی که در خصوص عنوان و نام های حوزه ی پژوهش آینده گرا(Futures Research) و آینده پژوهی(Futures studies) در فروم گفت و گوی فدراسیون جهانی آینده پژوهی بین جناب آقای جروم کلیتون گلن و دیگر علمای این حوزه انجام شد جناب آقای گلن بیان داشتند که منظور ما از پژوهش اینده گرا در واقع بکارگیری روش های مشخص معرفی شده برای پژوهش و مطالعه در این حوزه است و در مقابل منظور از آینده پژوهی یعنی تفکرفلسفی و اصطلاحا اپیستمولوژیک و انتولوژیک (معرفت شناسنانه و چیستی شناسانه) در این حوزه ی دانشی است.

لذا به نظر می رسد در حوزه ی «پژوهش آینده گرا» باید به متدولوژی پرداخت و در حوزه ی تعریف «آینده پژوهی» باید به مبانی این حوزه پرداخت.

مرجع روش شناسی آینده پژوهی؛ جروم سی. گلن- تئودور جی. گوردون، مترجم ابوذر سیفی کلستان

روش تحلیل اثر متقابل در اصل توسط تئودور جی. گوردون و اولاف هلمر در سال 1966 توسعه داده شد. این روش ناشی از یک سوال ساده بوده است: آیا پیش‌نگری می‌تواند مبتنی بر استنباط‌هایی در مورد چگونگی تعامل حوادث آینده با یکدیگر باشد؟

گوردون و هلمر برنامه‌ی آغازین خود را به منظور «کاربرد اصول تحلیل اثر متقابل»، برای کایزر آلومینیوم و یک شرکت صنایع شیمیایی در اواسط دهه‌ی 1960 در قالب یک بازی به نام «آینده‌» توسعه دادند. این شرکت هزاران نسخه از این بازی را تولید و آن را به عنوان هدایای تبلیغاتی 100 سالگی خود عرضه کرد. کارت‌های این بازی، که برای مدت طولانی چاپ نشده بود، شامل مجموعه ای از کارت ها بود، که هر کدام یک رویداد واحد در آینده را به تصویر می‌کشید....

بسیاری از رخدادهای ظاهرا متنوع و نامربوط باعث تحولات و حوادث منحصر به فرد می‌شوند....

اولین گام در تجزیه و تحلیل اثر متقابل این است که وقایعی که در مطالعه مدّ نظر هستند، تعریف شوند. این مرحله یعنی مرحله‌ی اول می‌تواند برای موفقیت بسیار حیاتی باشد. هر‌گونه اثری که در مجموعه‌ی رویدادها دخیل نمی‌باشد، به طور کامل از تحقیق حذف می‌شود.

چراکه، گنجاندن رویدادهایی که مرتبط نیستند، می‌تواند تجزیه و تحلیل را بدون هیچ ضرورت و لزومی پیچیده کند.

از آنجا که تعدادِ تعاملات جفت-رویداد که باید در نظر گرفته شوند برابر با n² – n است(n تعداد رخداد)، تعداد تعاملاتی که باید در نظر گرفته شوند به سرعتِ افزایش تعداد حوادث، افزایش می‌یابند. اکثر مطالعات شامل 10 تا 40 رخداد هستند (اگرچه برخی تا 4 مورد را نیز شامل شده‌اند)

دسته‌ی اولیه از رخدادها معمولا با انجام یک مروری بر ادبیات و مصاحبه با کارشناسان خبره در زمینه‌ی تحقیق گردآوری می‌شود.

پس از مشخص شدن رویدادهای تعیین شده، گام بعدی برآورد احتمال اولیه هر یک از رویدادها است. این احتمالات نشان دهنده‌ی این هستند که هر رویداد در آینده با چه احتمالی رخ خواهد داد....

ماتریس تکمیل شده می‌تواند نشان دهد که چگونه تغییرات (معرفی سیاست‌ها و یا اقدامات جدید، وقوع غیر منتظره‌ی یک رویداد، و غیره) بر احتمال وقوع و یا عدم وقوع کل مجموعه حوادث تاثیر خواهد گذاشت.

بنابراین، اگر احتمال رویداد n در اصل 50.0 تشخیص داده شود، ممکن است چنین قضاوت شود که اگر رویداد m رخ دهد، احتمال رویداد n ، 75.0 می‌شود‌. کل ماتریس اثر متقابل با پرسیدن این سوال برای هر ترکیب رویداد در حال انجام و رویداد متاثر تکمیل می‌شود.

وقتی که ماتریس اثر متقابل برآورد شد، یک برنامه‌ی رایانه‌ای جهت اجرای واسنجی[1] ماتریس استفاده خواهد شد.

شاید در اولین برخورد با واژه ی آینده پژوهی یا آینده نگاری، به یاد رمال ها فالگیرها و پیش گوهایی که با ابزارهای جادوگری رخدادهای آینده را پیش بینی می کنند، افتاده باشید و یا از مطالعات آینده چنین تصوری در ذهن شما وجود داشته باشد.

اما به واقع چنین نیست! برای شروع این بحث در واقع سوالی از شما می پرسم: اگر از منزل بیرون بیایید و متوجه شوید آسمان پوشیده شده است از ابرهای تیره ی باران زا و یا شب قبل از اخبار هواشناسی شنیده باشید که روزهای آینده با بارش باران مواجه خواهید شد؟ در اینصورت آیا برای بازی در محوطه ای که قصد دارید برای پیک نیک به آنجا بروید، با خود توپ والیبال بهمراه خواهید برد یا بالکل از سفر منصرف شده و برنامه ی جدیدی را تدارک می بینید؟ آیا اگر با وجود پیش بینی هواشناسی، همچنان اصرار به رفتن دارید با خود لباس تابستانی بر می دارید یا پتوی اضافی؟ اصلا آیا با توجه به پیش بینی هواشناسی باز به همان محلی که از قبل قصد رفتن به آنجا را داشتید، خواهید رفت یا مسیر و مقصد پیک نیک را تغییر می دهید؟ و و و... این مثال یکی از رخدادهای معمول از میان حالات مختلف دیگری است که در زندگی روز مره ی خود با آن مواجه شده اید...

مثال پیک نیک مثال جالبی است که عموما خود برای انتقال مفهوم آینده نگری و آینده پژوهی از آن استفاده می کنم. اما نکته اینجاست که اگر تصمیم و انتخاب اشتباه در این مساله ی ساده، شما و احتمالا خانواده ی شما را با خطرات جانی و اصطلاحا زیان های جبران ناپذیر مواجه کند، باز نسبت به این پیش بینی بی تفاوت خواهید بود؟! قطعا خیر

چه در سطح سازمانی و چه در سطح زندگی فردی و شخصی تصمیم گیری آگاهانه مبتنی بر یک نگاه وسیع  رو به جلو، موجب اجتناب از مواجهه با بحران ها و خسارت های مترتب بر آن خواهد شد و این حداقل فایده ی متصور برای آینده نگری است.

سازمان ها امروزه در بستر پرشتاب رقابت جهانی با چنین پدیده ای سروکار دارند، ابرهای سیاه بحران اقتصادی چنانچه نادیده گرفته شوند منجر به افول و ورشکستگی شرکت ها و سازمان ها خواهند شد. سازمان ها امروزه برای بقاء خود ناگزیر هستند تا با آینده نگری و پیش بینی وقایع و رخدادهای پیش رو خود را برای خیزش ها و یا دور زدن گرداب ها آماده کنند.

اگر سوار بر یک قایق کوچک زیبا در ساحل هستید و از آفتاب ملایم و امواج مهربان دریا لذت می برید ولی از طوفانی که در مسیر منتهی به استراحتگاه شماست، بی خبر باشید... به محض مواجهه با این شرایط ناخواسته چقدر امکان مدیریت بحران برای شما فراهم است. آیا دیگر زمانی برای مدیریت بحران باقی خواهد ماند؟ آیا اساسا احتمال این هست که از این طوفان جان سالم به در ببرید تا در پس این بحران به ترمیم خود بپردازید؟ باید این را هم در نظر داشت که هر طوفانی می تواند آخرین طوفان هم باشد...

اما اگر دارای دید وسیعی بودید مثلا یک دکل دیدبانی و منطقه ی خود را رصد می کردید آیا باز کمترین زیانی دامان شما را می گرفت؟ کافی بود قایق خود را در ساحل بگذارید و جای دیگری را برای تفریح انتخاب کنید و یا به راحتی بدون اینکه خود را برای مواجهه با طوفان اماده کنید و در این راه متحمل صرف هزینه شوید، صرفا موقیعت خود را تغییر دهید و به هیچ وجه در آن شرایط به دام نیفتید.

این دو تنها مثال های بسیار بسیار ساده ای از بینهایت نمونه ی پیچیده در فضاهای اجتماعی، زیستی، سازمانی و ... است. در حقیقت آینده پژوهی چه با رویکرد اکتشافی در حال اجرا باشد و چه با رویکرد پس نگرانه، در هر دو صورت از روش های بسیار نظام مندی بهره می گیرد تا بتواند بهترین فرضیاتش را برای آینده های ممکن و محتمل ارائه دهد.

در این وبسایت شما ضمن آشنایی با مفاهیم آینده پژوهی، با سازمان ها و نهادهای فعال بین المللی و ملی و چهره های فعال این حوزه آشنا می شوید. نکته ی بارز و قابل توجه در این تارنما معرفی روش های آینده پژوهی است که خواننده را در مسیر پژوهش آینده گرا قرار می دهد.