علم و هنر آینده پژوهی و آینده نگری

مرجع روش شناسی آینده پژوهی، جلد سوم، فصل 20، جعبه ابزار سناریو نگاری،                                                                        جروم سی. گلن، تئودور جی. گوردون        مترجم: ابوذر سیفی کلستان                                                                                                                          

طراحی سناریو؛ پیوند بین آینده و راهبرد

نویسندگان

ماتس لیندگرن

هانس باندهولد

تهران : مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی٬ موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی‏‫ ، ۱۳۹۰.‬

Scenario Planning
The link between future and strategy
Mats Lindgren
Hans Bandhold

در بحثی که در خصوص عنوان و نام های حوزه ی پژوهش آینده گرا(Futures Research) و آینده پژوهی(Futures studies) در فروم گفت و گوی فدراسیون جهانی آینده پژوهی بین جناب آقای جروم کلیتون گلن و دیگر علمای این حوزه انجام شد جناب آقای گلن بیان داشتند که منظور ما از پژوهش اینده گرا در واقع بکارگیری روش های مشخص معرفی شده برای پژوهش و مطالعه در این حوزه است و در مقابل منظور از آینده پژوهی یعنی تفکرفلسفی و اصطلاحا اپیستمولوژیک و انتولوژیک (معرفت شناسنانه و چیستی شناسانه) در این حوزه ی دانشی است.

لذا به نظر می رسد در حوزه ی «پژوهش آینده گرا» باید به متدولوژی پرداخت و در حوزه ی تعریف «آینده پژوهی» باید به مبانی این حوزه پرداخت.

مرجع روش شناسی آینده پژوهی؛ جروم سی. گلن- تئودور جی. گوردون، مترجم ابوذر سیفی کلستان

روش تحلیل اثر متقابل در اصل توسط تئودور جی. گوردون و اولاف هلمر در سال 1966 توسعه داده شد. این روش ناشی از یک سوال ساده بوده است: آیا پیش‌نگری می‌تواند مبتنی بر استنباط‌هایی در مورد چگونگی تعامل حوادث آینده با یکدیگر باشد؟

گوردون و هلمر برنامه‌ی آغازین خود را به منظور «کاربرد اصول تحلیل اثر متقابل»، برای کایزر آلومینیوم و یک شرکت صنایع شیمیایی در اواسط دهه‌ی 1960 در قالب یک بازی به نام «آینده‌» توسعه دادند. این شرکت هزاران نسخه از این بازی را تولید و آن را به عنوان هدایای تبلیغاتی 100 سالگی خود عرضه کرد. کارت‌های این بازی، که برای مدت طولانی چاپ نشده بود، شامل مجموعه ای از کارت ها بود، که هر کدام یک رویداد واحد در آینده را به تصویر می‌کشید....

بسیاری از رخدادهای ظاهرا متنوع و نامربوط باعث تحولات و حوادث منحصر به فرد می‌شوند....

اولین گام در تجزیه و تحلیل اثر متقابل این است که وقایعی که در مطالعه مدّ نظر هستند، تعریف شوند. این مرحله یعنی مرحله‌ی اول می‌تواند برای موفقیت بسیار حیاتی باشد. هر‌گونه اثری که در مجموعه‌ی رویدادها دخیل نمی‌باشد، به طور کامل از تحقیق حذف می‌شود.

چراکه، گنجاندن رویدادهایی که مرتبط نیستند، می‌تواند تجزیه و تحلیل را بدون هیچ ضرورت و لزومی پیچیده کند.

از آنجا که تعدادِ تعاملات جفت-رویداد که باید در نظر گرفته شوند برابر با n² – n است(n تعداد رخداد)، تعداد تعاملاتی که باید در نظر گرفته شوند به سرعتِ افزایش تعداد حوادث، افزایش می‌یابند. اکثر مطالعات شامل 10 تا 40 رخداد هستند (اگرچه برخی تا 4 مورد را نیز شامل شده‌اند)

دسته‌ی اولیه از رخدادها معمولا با انجام یک مروری بر ادبیات و مصاحبه با کارشناسان خبره در زمینه‌ی تحقیق گردآوری می‌شود.

پس از مشخص شدن رویدادهای تعیین شده، گام بعدی برآورد احتمال اولیه هر یک از رویدادها است. این احتمالات نشان دهنده‌ی این هستند که هر رویداد در آینده با چه احتمالی رخ خواهد داد....

ماتریس تکمیل شده می‌تواند نشان دهد که چگونه تغییرات (معرفی سیاست‌ها و یا اقدامات جدید، وقوع غیر منتظره‌ی یک رویداد، و غیره) بر احتمال وقوع و یا عدم وقوع کل مجموعه حوادث تاثیر خواهد گذاشت.

بنابراین، اگر احتمال رویداد n در اصل 50.0 تشخیص داده شود، ممکن است چنین قضاوت شود که اگر رویداد m رخ دهد، احتمال رویداد n ، 75.0 می‌شود‌. کل ماتریس اثر متقابل با پرسیدن این سوال برای هر ترکیب رویداد در حال انجام و رویداد متاثر تکمیل می‌شود.

وقتی که ماتریس اثر متقابل برآورد شد، یک برنامه‌ی رایانه‌ای جهت اجرای واسنجی[1] ماتریس استفاده خواهد شد.

احتمالا شما هم عادت ندارید واژه ی آینده را بصورت جمع - آینده ها - بکار ببرید! وقتی آینده را محتوم، یکتا و منفرد تلقی کنیم، آینده برای ما تنها یک نمود و تصویر خواهد داشت، یا آینده ی روشن یا به هر حال تاریک ... اما بواقع پرداختن به مفهوم آینده چطور ممکن است؟ آینده هنوز اتفاق نیفتاده است تا بتوانیم با مقیاس و ابزار آن را بسنجیم، اندازه گیری کنیم و ... پس چطور می توانیم آینده و پدیده های مربوط به آینده را مورد مطالعه قرار دهیم؟ از سوی دیگر با وجود عدم قطعیت و ابهام موجود در آینده، خودبخود پژوهش پیرامون آینده و آینده اندیشی امری بی اساس به نظر می رسد؟

از سوی دیگر در باور و نگاه عموم مردم، آینده نگری مترادف است با فال گیری، پیش بینی، رمالی و پیش گویی!!! لذا هدف از آینده پژوهی چیست؟ آیا آینده پژوهی هم مانند روش های خرافه گرایانه قصد پیش بینی و پیش گویی دارد؟

آینده پژوهی با سابقه ی بیش از نیم قرن، امروزه به عنوان یک علم مطرح است که می خواهد با تکیه بر روش های علمی به این مهم بپردازد. وقتی از نگاه آینده پژوهانه به آینده می اندیشید دیگر آینده فقط آینده نیست، شما با آینده های چندگانه و البته مفاهیم و تعاریف متعددی از آینده روبرو هستید. آینده ی ممکن، آینده ی محتمل، آینده باورپذیر، آینده مطلوب و ... عباراتی هستند که ما را در مطالعه ی آینده کمک می کنند. اگر چه آِینده پژوهی با معرفی روش هایی نظیر پایش محیطی، مطالعه ی روند و نظایر این روش ها به شما قابلیت پیش بینی می دهد اما مطلقا هدف از آینده پژوهی پیش بینی و پیش گویی نیست... شما با داشتن پیش بینی هایی از آینده تنها در موضع انفعال قرار دارید! چرا که پیش بینی یعنی خبر از اتفاقاتی که خواه نا خواه برای شما رقم خواهد خورد و این بسیار خطرناک و نامطلوب است... اما آنچه آینده پژوهی به شما عرضه می دارد چیزی فراتر از این معناست؛ و آن "ساختن آینده" است.

شاید در اولین برخورد با عبارت آینده پژوهی یا آینده نگاری، به یاد فالگیرها و پیش گوهایی بیفتید که با ابزارهای جادوگری رخدادهای آینده را پیش بینی می کنند، و یا از مطالعات آینده چنین تصوری در ذهن شما وجود داشته باشد.

اما به واقع چنین نیست! برای بحث در این خصوص اجازه دهید سوالی از شما بپرسم: تصور می کنیم قصد رفتن به یک گردش تفریحی در یک پارک جنگلی را دارید و برای گذراندن یک روز مفرح و شاد و البته به یادماندنی کلی برنامه ریزی کرده اید! با خانواده از منزل حرکت می کنید و به پارک جنگلی مورد نظر می رسید...، ناگهان در کمال تعجب متوجه ابرهای تیره در آسمان می شوید و اولین قطرات باران بر گونه ی شما می نشیند؟ در اینصورت به احتمال بالا با کلی گله و شکایت از آسمان و زمین، چاره ای ندارید جزء اینکه به منزل برگردید و چون احتمالا آمادگی مواجه شدن با یک هوای بارانی را نداشته اید بالکل قید پیک نیک در پارک جنگلی را می زنید! ولی اگر به گزارش هواشناسی شب گذشته کمی بیشتر اهمیت داده بودید و از وضعیت هوای امروز اطلاعات دقیقی کسب می کردید، بی تردید برای تفریح امروزتان برنامه ی متناسبی را تدارک می دید؟ مثلا به جای بازدید از یک پارک جنگلی، تدارک بازدید از یک موزه ی ملی را می دیدید یا برای رفتن به سینما و دیدن فیلم محبوبتان بصورت اینترنتی بلیط خریداری می کردید؟ و مقصد تفریح تان را تغییر می دادید! و و و... این مثال یکی از رخدادهای معمولی است که احتمالا به نوعی هر یک از ما تجربه کرده ایم، و بارزترین مشخصه ی آن غافلگیری و مواجهه با شرایطی ناخواسته است ...

مثال پیک نیک مثال جالبی است که عموما خودم برای تاکید بر اهمیت آینده نگری و آینده پژوهی از آن استفاده می کنم...

چه در سطح سازمانی و چه در سطح زندگی فردی و شخصی تصمیم گیری آگاهانه مبتنی بر یک نگاه وسیع  رو به جلو، موجب اجتناب از مواجهه با بحران ها و خسارت های مترتب بر آن خواهد شد و این حداقل فایده ی متصور برای آینده نگری است.

سازمان ها امروزه در فضای رقابت پرشتاب جهانی با چنین شرایطی سروکار دارند، چنانچه آینده نگری بعنوان یک ضرورت نادیده گرفته شود، آثار و پیامدهای این بی توجهی به قطع یقین دامن شرکت یا کسب و کار را گرفته و با بروز بحران حیات سازمان را تهدید خواهد کرد. سازمان ها امروزه برای بقاء خود ناگزیر هستند تا با آینده نگری و پیش بینی وقایع و رخدادهای پیش رو خود را برای خیزش ها و یا دور زدن گرداب ها آماده کنند و بطور خوش بینانه از فرصت های پیش رو نهایت بهره را ببرند. 

این مثال بسیار ساده نمونه ای سطحی از رویدادهای پیچیده ای بود که در فضاهای اجتماعی، زیستی، سازمانی و ... سراغ دارید. در حقیقت آینده پژوهی از روش های نظام مندی بهره می گیرد تا بتواند مدیران را در تصمیم گیری برای آینده های ممکن و محتمل هدایت کند و برای سازمان ها مزیت رقابتی و فرصت های جدید خلق کند.

در این وبسایت شما ضمن آشنایی با مفاهیم آینده پژوهی، با سازمان ها و نهادهای فعال بین المللی و ملی و چهره های فعال این حوزه آشنا می شوید. نکته ی بارز و قابل توجه در این تارنما معرفی روش های آینده پژوهی است که خواننده را در مسیر پژوهش آینده گرا قرار می دهد.